منشور حکومت و اساسنامه حقوق بشر از دیدگاه امام علی مبتنی بر نامه ۵۳ نهج البلاغه

اهمیت حقوق بشر در اسلام

حقوق بشر در اسلام، از جایگاه والایی برخوردار است و دستیابی به حقوق بشر، صیانت و حراست از آن‌ها و فراتر گسترش عدالت اجتماعی در همه سطوح، از مهمترین اهداف اسلام است. قرآن، تنها کتاب آسمانی است که موضوع عدالت اجتماعی یا “قسط” ر ا به عنوان هدف اساسی نزول وحی آسمانی و برانگیختن و ارسال پیامبران در طول تاریخ بشر، معرفی می‌کند. در همین زمینه، قرآن کریم می‌فرماید: لَقَد أَرسلْنا رسلَنَا بِالْبیناتِ و أَنْزَلْنَا معهم اَلْکتاب و اَلْمِیزان لِیقُوم اَلناس بِالْقِسط ..، “همانا ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو [تشخیص حق از باطل] نازل کردیم تا جامع ۀ بشري، عدالت اجتماعی را برقرار نماید”.

براساس این آیه شریفه، هدف از ارسال پیامبران ، از آدم تا نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و سرانجام؛ حضرت محمد بن عبدالله به همراه کتاب هاي آسمانی- ایجاد زمینه هاي اجتماعی و حفاظت و پاسداري از حقوق بشر است. به همین دلیل، می توان با قاطعیت اذعان داشت که “عدالت اجتماعی” یکی از مهمترین شاخصه هاي حکومت اسلامی است ، به دیگرسخن، هرجا که عدالت، حاکم باشد ، حتی در کشورهایی که با اسلام بیگانه اند، بخشی از مهمترین اهداف اسلام، حاکم است . برعکس، هر حکومتی که از برقراري عدالت اجتماعی در قلمرو حاکمیت و جامعه خویش، عاجز باشد و توانایی صیانت از حقوق بشر را نداشته باشد، با حقیقت اسلام بیگانه است، هرچند که به ظاهر مسلمان باشد و همۀ مظاهر اسلامی را شعار خود قراردهد.

براي نمونه، حکومت پادشاهی عربستان سعودي که تبلور ظلم، ستمگري و بی عدالتی است ، با وجود ادعاي اسلامی بودن، هیچ نشانی از اسلام حقیقی ندارد و به مراتب، به کفر نزدیک تر است تا به اسلام. اقامه نمازهاي جمعه و جماعت، پخش اذان صبح در سحرگاهان و تلاوت قرآن کریم، به عنوان مظاهر و نمادي از آیینهاي اسلامی، هرگز نمی تواند ملاك اسلامی بودن حکومت سعودي باشد؛ در حالیکه مظلومان شیعه در سیاه چالهای زندان درگیر شکنجه اند و آرزوي یک زندگی آرام و بی دغدغه در کنار خانواده هایشان را دارند. چه بسیارند خانواده هایی که در اثر کشته شدن سرپرستانشان در جنگ ناعادلانه علیه یمن، نابود شده اند و کودکان، زنان و مردان زیادي که در اثر قحطی و گرسنگی ناشی از بسته شدن مرزهاي زمینی، هوایی و دریایی، جان داده و خانواده هاي بسیاري نیز، براي زنده ماندن خود و فرزندان خویش ؛ به خوردن برگ درختان روي آورده اند! با این حال، چگونه می توان ادعاي اسلامی بودن حکومتی ر ا داشت ، که بی عدالتی از ویژگی هاي بارز حکومت وهابی هاست؟!

اساساً ستم و بی عدالتی، در پارادوکس و تضاد کامل با حکومت اسلامی است. از منظر امیر مؤمنان(ع) ستم و ستمکاري در حکم محاربه و اعلام جنگ با خداست و در این رابطه میفرماید: ” و من ظلم عبِاد اللهِ کان اللهُ

خصَمه دون عبِادهِ،ِ و کانَ لِلهِ حرباً حتی ینزعِ  و یتُوب”. و هر کسی که به مردم ستم کند، خداوند فزونتر از بندگانش با وي دشمن خواهد بود و او در حال جنگ و نبر د با خداست ، تا از ستمکاري دست بردارد و به درگاهش [ازچنین گناه بزرگ ] توبه کند، بازهم حضرت هشدار می دهد که مبادا به زیردستانی که یار و یاوري جز خداوند ندارند، ستم کنی و حقوق آ ن ها را نادیده بگیري ! ” ایِاك و ظلِم من لا یجدِ ناصرا لهَ اِلا الله “. 2 بنابرا ین، عدالت و حقوق بشر در اسلام از بیشترین اهمیت برخوردارند

حقوق بنیادین از دیدگاه امام علی(ع)

حقوق بنیادین از دیدگاه امام علی (ع)، در واقع همان دیدگاه اسلام است، با این یاداوري که ابعاد مختلفی را در برمی گیرد که در پی به آن می نگریم:

-1 حق حیات: عبارت از باو ر به حق زندگی است؛ اینکه هیچ کس نباید کشته و از زندگی محروم شو د. این حق، به صراحت در قرآن کریم و نهج البلاغه تبیین شده است. قرآن، کشتن به ناحق یک انسان را در حکم کشتن همۀ انسان ها می داند و زندگی بخشی به او را به گونه اي می داند که همۀ مردم را زندگی بخشیده است. می فرماید:… منْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیرِ نَفْسٍ أَو فَساد فِی اَلْأَرضِ فَکأَنما قَتَلَ اَلناس جمِیعاً و منْ أَحیاها فَکأَنما أَحیا اَلناس  جمِیعاً… 2: هرکس دیگري ر ا نه به قصاص قتل کسی یا ارتکاب فسادي بکشد، چنان است که همۀ مردم را کشته است. امام علی (ع) درعهدنامه اش به مالک اشتر می فرماید : إِیاك و الدماء و سفکْها بِغَیرحِلِها، فَإِنه لیَس شَیء أَدنَی لِنِقْمه ، و لاَأَعظَم لِتَبعه ، و لاَأَ  حري بزِوَالِ نِعمه و انْقِطاَعِ مده منِْ سفْک الدماءِ بِغَیرحِق ها و الله سبحانهَ مبتَدِئٌ باِلْحکم بینَ العْبِاد فیِما تسَافَکوا منَِ الدماءِ یوم القْیِامه ؛ فلَا تقُوَیِن  سلْطَانکَ بسِفْک دمٍ حراَم؛ٍ فَإن ذلِک مِما یضْعِفُه و یوهنُِه  بلْ یزِیلُه  و ینقْلُُه  ، و لاَعذْرلَک عِنْد اللهِ و لاَعنِدْيِ ف یِ قَتلِْ العْمد . “مراقب خون هاي مردم باش ، مبادا که خون بی گناهی را بریزي ! زیرا که هیچ عاملی در این جهان، به اندازه خونریزي، موجب خشم و انتقام خداوند، زوال نعمت ها و کوتاهی عمر دولت تو نیست .

نخستین امري که در روز رستاخیز مورد محاکمه قرار خواهد گرفت، رسیدگی به کار کسانی است که به ناحق خون بیگناهان را ریخته اند؛ پس هرگز در مقام تقویت قدرت و حکومت خود از راه کشتن بیگناهان مباش؛ زیرا خون ناحق، نه تنها موجب ضعف و سستی پایه هاي حکومت تو می شود، بلکه باعث سقوط دولت تو و انتقال آن به دیگران می شود، و بدان که تو در این صورت، هیچگونه عذري در پیش خدا و نزد من نداري و هیچ توجیهی براي تو در کشتن بیگناهان نیست “. همانگونه که می نگریم، امام علی (ع) با صراحت کامل از حق حیات و ممنوعیت قتل آدمیان حمایت میکند.

-2 حق برابري انسان ها: مردم از جهت ارزشی ، نیز در برابر قانون و حق استفاده از منابع طبیعی و فرصتهاي اجتماعی و شغلی برابرند. در این نگاه، همۀ مردم، از مرد و زن، فقیر و غنی، رنگ و نژادهاي مختلف ؛ با یکدیگر برابرند و هیچ کدام بر دیگري برتري ندار د. همانگونه که درحدیث معروف پیامبراکرم (ص) آمده است : لا فضَلْ لعِ  ربیَِ ع لَى أَع  ج  میِ و لا لعِ  ج  میِ علَى ع  ربیَِ و لا لأِحَ  م  ر ع لَى أَسود و لَا أَس  و  د  علَى أَحمر إِلاَ بِالتَقْ  وى . قالَ اللهُ تعالی: إِن أَکرْمَ  کمُ  عنِدْ الله اتقاکُم.” 2 نه عرب را برعجم و نه عجم را بر عرب و نه سفید را بر سیاه و نه سیاه را بر سفید برتري است، مگر در پرتو تقو ا”.

امام علی (ع) نیز در همین عهد نامه می فرماید: فَإنهم صِنفْان : إِما أَخٌ لَک فِی الدینِ، أَونَظِیرٌلَک فِی الخْلقَْ . “مردم دو گروهند: یا خواهر و برادر دینی تو می باشند، یا اینکه در هیچ امري با تو مشارکت ندارند “، اما همه در انسانیت اشتراك دارند و انسانیت، باید معیار همگی کنش ها و داد و ستدهاي اجتماعی باشد.

حق آزادي دراندیشه ها و باورها: آزادي در عقاید و گزینش ادیان، آزادي در بیان، آزادي در قلم و مطبوعات، آزادي در سبک زندگی، انتخاب مسکن و سایر آزادي هاي انسانی، همه و همه، بخشی از حقوق انسان است . ابعاد آزادي، محدودیتی ندارد و لازم ۀ حریت آدمی است .انسانی که حر (آزاد) به دنیا می آید، حقوق و بایسته هاي آزادي را نیز به همراه خود دارد و این حقوق، از او قابل سلب نیست، مگر آنکه به گسترة آزادي دیگران تعدي کند..

اصل قرآنی ” لا اِکراه  ف ی الدین”  به معناي آزادي انتخاب دین و حق گزینش باور دینی است . امام علی (ع) باز در عهد نامه می فرماید : و تَرْك استِکراَهِهِ إِیاهم علیَ ما لیَس  [لهَ] قِبلهَم. ” مبادا اعضاي جامعه را واداري که دست به کارهایی زنند که در دل خود هیچ تمایل و رغبتی بدان ندارند”. به دیگرسخن؛ مردم در انتخاب آزادند و تو به عنوان حاکم اسلامی، نمی توانی آزادي آن ها را محدود کنی و در انجام برخی از امور برخلاف میلشان، مجبورنمایی.

اینک، به برخی از نکات کلیدي در بارة حقوق بشر و منشور حکومت در عهد نامه مالک اشتر اشاره می شود:

1. حاکمیت قانون

2. برابري همگان در برابر قانون

3. ضرورت توجه به محرومان و معلولان

4. ضرورت پیشگیري از رانت خواري و رشو هخواري

5. اهمیت شفا فسازي در حکومت

6. انسان عادي بودن حاکم و عدم برخورداري او از علم غیب

7. دریافت گزارش و خبر از مردم، نه از دفتر و اشخاص نزدیک

8. آزادي مطبوعات و رسانه هاي گروهی [این موضوع به طور مستقیم در عهد نامه، تصریح نشده است ، ولی لازم ۀ طرح پیشنهادي امام علی(ع) در بارة حکومت است]

9. ضرورت پذیرش صلح نامه با دشمنان

10 . لزوم وفاي به عهد و پیمان با دشمنان.