تأثیرات فیزیولوژیک و متابولیک روزه داری در افراد سالم
ماهیت این بحث تنها ارائه بعضی شواهد و اثرات فیزیولوژیک روزه داری بر بدن فرد سالم است و به هیچ وجه جایگزین توصیه های پزشکی از طرف پزشک شما نیست. لطفا جهت کسب نظر پزشکی با پزشک خانواده خود ویا با متخصص ذیربط مشورت کنید.
ماه مبارک رمضان، ماه معنویت، خود سازی، نظم وانظباط و تربیت انسان است. لذا فوائد مهم روزه شامل :پرورش اراده قوی، صبر، قناعت ، تلطیف روح ، تقویت و تعدیل انرژی غرائزانسان در جهت اهداف متعالی است. درعین حال از اثرات و فوائد پزشکی نیزبرخوردار است . چه زمانی بهتر از ماه رمضان جهت ارزیابی مجدد رژیم و عادات غذایی خود و سعی در انتخاب بهتر و تمرکز بر زندگی سالمتر و شادتر!
رعایت بهداشت و حفظ سلامت کلید دستیابی به شادابی و موفقّیّت در تمام زمینه ها است، مخصوصاً بهداشت غذایی و مواد مصرفی که بدن ما به طور مستقیم تحت تأثیر آن قرار می گیرد. بدین خاطراست که دین مبین اسلام، مسلمانان را به طور جدی به رعایت بهداشت غذایی که ضامن سلامت آنها می باشد تشویق می کند و از آنها می خواهد که همیشه به فکر سلامت خود باشند و مسائل سلامتی- بهداشتی را در اولویت قرار دهند.
چنانچه در همین زمینه پیامبراسلام (ص) فرموده اند: “از سلامتی خود حداکثر بهره و استفاده را ببرید قبل از این که دچار بیماری شوید.”
نبی اکرم(ص) همچنین مسلمانان را شدیداً تشویق می کرد تا سعی کنند بهترین و سالمترین شیوه زندگی را در پیش بگیرند، شامل: یک رژیم غذایی متعادل، ورزش فکری و جسمی منظم و متعادل همراه با تعادل جسمی وروحی. باورعمومی براین است که تغذیه و غذا خوردن برابر سلامتی است. ولیکن این باور همیشه درست نیست ؛ لذا در همين رابطه پيامبر گرامي اسلام (ص) فرموده اند: « صُومُوا تَصِّحوا» روزه بگيريد تا سالم باشید. به زبان دیگر روزه بگیرید تا سلامتی شما متبلور شود.
امام علي (ع) نيز در خطبۀ ۲۳۴ نهج البلاغه فرمایشی دارد با این مفهوم که روزه گرفتن باعث آرامش اندامهای بدن (فیزیکی) و روانی می شود.
«وَ مُجاهَدَةِ الصِّيامِ فِى الْاَيّامِ الْمَفْرُوضاتِ، تَسْكيناً لِاَطْرافِهِمْ، وَ تَخْشيعاً لاَبْصارِهِمْ، وَ تَذْليلاً لِنُفُوسِهِمْ، وَ تَخْفيضاً لِقُلُوبِهِمْ، وَ اِذْهاباً لِلْخُيَلاءِ عَنْهُمْ، لِما فى ذلِكَ مِنْ تَعْفيرِ عِتاقِ الْوُجُوهِ، بِالتُّرابِ تَواضُعاً، وَالْتِصاقِ کَرائِمِ الْجَوارِحِ بِالْاَرْضِ تَصاغُراً، وَ لُحُوقِ الْبُطُونِ بِالْمُتُونِ مِنَ الصِّيامِ تَذَلُّلاً; مَعَ ما فِى الزَّكاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَراتِ الْاَرْضِ وَ غَيْرِ ذلِكَ، اِلى اَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَالْفَقْرِ.
امام علی (ع) همچنین می فرماید: پنج چیز است که باعث برطرف کردن فراموشی و بلغم و افزایش حافظه می شود:
مسواک کردن، روزه گرفتن، تلاوت قرآن، عسل، و شیر.
تجزیه و تحلیل علمی روزه:
از نظرعلمی روزه، نخوردن و نیاشامیدن در طول روز (در واقع حذف وعدۀ غذایی میان روز) است، وقتی که بدن انسان از نظر متابولیک بویژه فعال است. سؤال اینست که چگونه نخوردن و نیاشامیدن می تواند باعث سلامتی شود؟
چنانچه براساس این سؤال به طبیعت توجه کنیم، متوجه می شویم که به طورطبیعی حیوانات وحتی انسانهای بدوی درصورت ناخوشی و بیماری از خوردن و نوشیدن اجتناب می کردند تا بهبودی حاصل کنند. در بعضی ازمطالعات دانشمندان، وقتی که این حیوانات را مجبوربه غذا خوردن می کردند نتیجه بدتری عارض می شد . در مطالعات مشابه نیز روی افرادی که دچار سکته مغزی شده بودند،نشان دادکه تغذیۀ اجباری باعث افزایش مرگ و میرآنها شد. این شواهد مُؤید اینست که نخوردن و نیاشامیدن موقتی می تواند به بازگشت سلامتی کمک کند.
نکتۀ دیگربا توجه به نحوۀ زندگی انسانهای بدوی متوجه می شویم، که به خاطر خطرات حیوانات وحشی و کمبود منابع، دسترسی مداوم به آب و غذا وجود نداشت و آنها به صورت متناوب دوره های زمانی بدون آب و غذا را داشتند. این دوره های زمانی نخوردن و نیاشامیدن باعث مصرف کربوهیدرات های ذخیره شده و به دنبال آن بسیج چربی ها برای سوخت و ساز می شد. بسیاری از دانشمندان علت کاهش چاقی ، دیابت و فشار خون … را مربوط به همین دوره های زمانی نخوردن و نیاشامیدن می دانند.
اثرات متابولیک مورد انتظار از روزه:
ساعتها پس از نخوردن، بدن ازکربوهیدرات های ذخیره شده به عنوان سوخت استفاده می کند. سپس با بسیج چربی ها از بافت های چربی به سمت کبد و تجزیه و تحلیل آنها باعث تولید اسیدهای چرب وکتون ها می شود. برخلاف تصورعمومی، کربوهیدراتها (گلوکز) سوخت ترجیحی بافتهای بدن و مغز نیستند، بلکه با نحوۀ تغذیه ما سوخت رایج بدن محسوب می- شوند. اسیدهای چرب، سوخت ترجیحی اکثر بافتهای بدن هستندو کتون ها، سوخت ترجیحی سیستم عصبی مرکزی و مغزمی باشند. به عبارت دیگر تا وقتی کتون ها در خون موجود و در دسترس باشند، سیستم عصبی مرکزی و مغز به هیچ وجه گلوکز مصرف نمی کنند.
در نهایت پس از مصرف چربی های قابل مصرف، بدن به پروتئین های عضلات به عنوان سوخت اصلی رو می آورد. روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان به طوری توسط خالق هستی طراحی شده است که مانع ازاین گزینه می شود. به عبارت دیگر با تجدید وعده های غذایی در افطار و سحر فرصت کافی برای دوباره پر کردن ذخایر انرژی در پیش از طلوع آفتاب و بعد ازغروب ،مانع استفادۀ بدن ازپروتئین های عضلات به عنوان سوخت می شود. بدین ترتیب یک انتقال تدریجی ولی پیشرونده از استفاده کربوهیدراتها به چربی به عنوان منبع اصلی انرژی را فراهم می کند، و مانع از تجزیه پروتئین عضلات به عنوان سوخت اصلی می شود.
سؤالی که برای بسیاری افراد پیش می آید این است که: آیا روزه باعث کمبود مواد غذایی دربدن و سوء تغذیه می شود؟
در این زمینه مطالعات زیادی در کشورهای مختلف اسلامی انجام شده و نتیجه آنها در مجلات معتبر دنیا چاپ شده است. در این مطالعات، تغذیۀ روزه داران قبل ازماه رمضان، در طول ایام روزه داری و بعد ازآن مورد بررسی ومقایسه قرارگرفته است. نتایج این مطالعات، همگی مُوید افزایش مصرف قابل توجه موادی مغذی و انرژی زا است، همچنین افزایش چشمگیر مصرف میوه ها و سبزیجات را نشان داده است.
در این راستا، افطاری نقش مهمتری داشته ،زیرا تشکیل دهنده ۶۵٪ انرژی کلی مصرفی، ۷۴٪ چربی های مصرفی، ۷۱٪ پروتئین های مصرفی و ۵۶٪ کربوهیدرات های مصرفی بوده است. بهبود وضعیت تغذیه در ماه مبارک رمضان به دلیل اهمیت زیادی که مسلمانان با توصیه های دینی نسبت به رفتار غذایی درماه مبارک رمضان دارند، مشهود است. در این زمینه هر مسلمانی تلاش می کند تا با خوردن غذای متراکم ترو وعده های غذایی با کیفیت بالاتر بتواند وظیفۀ دینی خود را به نحو احسن انجام دهد. همچنین تأ ثیرات روی سیستم عصبی مرکزی و روانی نیز مورد توجه بسیاری از افراد بوده است،زیرا باور عمومی مبیّن کاهش دامنه توجه می باشد. در این زمینه یک مطالعه آینده نگر از اثرات فیزیولوژیکی و عصبی رفتاری روزه ماه مبارک رمضان در پسران نوجوان در قطر انجام شد که نتیجه آن در مجله آکادمی تغذیه و رژیم های غذایی چاپ شده است. در این مطالعه ، دامنه توجه دیده می شد ولی بر خلاف انتظار، افزایش چشمگیر عملکرد برنامه ریزی غذایی نیز در طول روزه مشاهده شده است. همچنین افزایش قابل توجهی در حافظۀ کاری و در ظرفیت حافظۀ آزمون وعملکرد شناختی بعد از ماه رمضان ، مشاهده شد.
نکته مهم دیگر این است که روزه باعث استراحت معده می شود. در چند مطالعه، کاهش اشتها با روزه داری در ماه مبارک گزارش شده است که تجزیه و تحلیل چربی ها و تولید کتونها موجب افزایش لپتین و پپتید وای وای و بتا اندورفینها می باشد.
پرسش دیگر مربوط به روزه داری در دوران بارداری است؟
در کشور انگلستان (برادفورد) تجارب و نتایج روزه داری ماه مبارک رمضان مادران در دوران بارداری، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. بیش از ۴۰ درصد از زنان مسلمان باردار در انگلستان حداقل یک روز در ماه رمضان روزه می گیرند. در این نمونه هیچ گونه عوارض جانبی برای نوزاد در ارتباط با روزه گرفتن یافت نشد.همچنین روزه داری باعث افزایش ابتلا به دیابت بارداری و یا مسمومیت حاملگی (پره اکلامپسی) نشد. بیشتر زنان باردار در سه ماهه اول و دوم روزه گرفته بودند. روزه داری سه ماهه سوم توأَم با مصرف کالری کم، در ارتباط با کاهش وزن نوزاد موقع تولد بود.
مطالعۀ دیگری در کشور ترکیه درارتباط روزه داری با اختلال گذرای حساسیت به انسولین،صورت گرفت که طی آن افزایش جبرانی قابل توجه عملکرد سلول بتای پانکراس همراه با بهبود حساسیت به انسولین و کاهش مقاومت به انسولین مشاهده شده است. ضمن آن نیز بهبود شاخص توده بدن با درجاتی از کاهش وزن مورد توجه قرارگرفته و مکانیسمهای احتمالی پیشگیری کننده در برابر دیابت توضیح داده شده است.
در پژوهشهای دیگری که در کشورهای ترکیه، پاکستان، تونس، و ایران انجام شده است ،تغییرات فیزیولوژیکی در طول روزه داری ماه مبارک رمضان مورد مطالعه وبررسی قرار گرفته است.در این راستا روزه داری هیچ گونه تاثیر قابل توجهی بر متابولیسم بدن، و یا متوسط روزانه سطح سرمی هورمونی نداشت، افت مختصر قند خون مشهود بود، اما افزایش قابل توجهی در کلسترول مفید (HDL) و آپوپروتئین A1 مشاهده شد. همچنین کاهش قابل توجهی در کلسترول غیرمفید(LDL) همراه با کاهش مختصر در کلسترول تام و تری گلیسیرید دیده شد که آن نیزمی تواند برای سیستم قلبی- عروقی مفید باشد.
چربی احشایی در مقابل چربی زیرپوستی
چربی زیر پوستی مستقیماً زیر پوست قرار دارد و چربی قابل استفاده است. در مقابل ،چربی احشایی دراطراف احشاء و قلب جمع می شود و به صورت متابولیکی فعال است و اثرات بدی دارد. ارزیابی تغییرات در توزیع چربی شکمی در ماه مبارک رمضان طی مطالعه ای در کشور ترکیه بررسی شد. دراین مطالعه ۳۸ انسان سالم که در ماه رمضان روزه می گرفتند بررسی شدند. چربی زیر پوستی و احشایی شکم قبل و بعد از روزه ماه مبارک رمضان با استفاده از سی تی اسکن اندازه گیری شد. در این مطالعه تفاوت معنی داری در میزان کلی چربی، اندازۀ دور کمر، و یا شاخص توده بدن (بی ام آی) یافت نشد. ولی کاهش قابل توجهی در قسمت چربی احشایی بوجود آمده بود.
آب
چرا بدن انسان به آب احتیاج دارد؟ بدن انسان برای از دست دادن گرمای تولید شده از ورزش ، کار، و یا غذا خوردن، هضم و جذب غذا،به آب نیاز دارد. به نحوی که روزۀ ماه مبارک طراحی شده وپرهیز از آب و غذا نیز همزمان توصیه شده است، به طور قابل ملاجظه ای میزان نیاز به آب ،کم می شود. در مطالعاتی که انجام شده است، تا کنون هیچ گونه اثرات مضری از میزان معمول تعادل منفی آب ایجاد شده در طول ماه رمضان به علت روزه داری عنوان نشده است.
درهمین زمینه در بیمارستان سنت مایکل تورنتو مطالعه ای بر روی هفده داوطلب سالم انجام دادیم تا ببینیم: آیا خطر تشکیل رسوبات فسفات کلسیم در طول روزه داری در افراد سالم وجود دارد؟
نمونه های ادرار این افراد که حدود ۱۷٫۵ ساعت از خوردن آب و غذا اجتناب کرده بودند، از نظر شانس رسوب گذاری فسفات کلسیم به صورت مرتب بررسی شد. همان طور که انتظار می رفت میزان جریان ادرار تا حدود ۶۰ در صد کاهش پیدا کرد. ولی علیرغم کاهش قابل ملاحظه میزان دفع سدیم و کلسیم ادراری، میزان غلظت کلسیم در ادرار نه تنها افزایش پیدا نکرد بلکه کاهش یافته بود. میزان غلظت فسفات ادراری تقریبا ثابت ماند ولی به علت افت پی اچ ادرار، میزان فسفات دو ظرفیتی کاهش معنی داری پیدا کرد. همزمان، میزان سیترات ادراری که اثر جلوگیری کننده روی رسوبات فسفات کلسیم دارد ثابت ماند. در نتیجه بر اساس این مطالعه شانس تشکیل رسوبات فسفات کلسیم در طول روزه داری دراین افراد سالم نه تنها افزایش نیافت بلکه کاهش معنی داری داشت.
تأثیر روزه داری بر جامعه
همان طور که از ماه مبارک رمضان انتظار می رود مسلمانان در این ماه احساس همنوعی، فروتنی، معنویت و فداکاری بیشتری دارند. لذا در مطالعات متعددی که در کشورهای مختلف انجام شده میزان جرم و خلاف کمتری گزارش شده است. مثلاًدر عربستان سعودی آمارتصادفات جاده ای در ماه رمضان به طور معنی داری کمتر بوده است. درکشور اردن تعداد افرادی که مرتکب خودکشی می شوند در ماه مبارک رمضان به طور قابل ملاحظه ای کمتر از ماه های دیگر گزارش شده است. همچنین تفاوت معنی داری در تعداد بیماران بستری شده به علل مختلف مانند بیماری های قلبی، گوارشی یا سنگ کلیه در ایام روزه داری مشاهده نشده است.
چه نوع مواد غذایی بهتر است در زمان افطار مصرف شود؟
باید به این نکته توجه داشت که نوع و تنوع مواد غذایی برای افراد مختلف متفاوت است ولی توصیه های کلی وجود دارد.لذا بهتر است افطار به دو وعده غذایی تقسیم شود. ابتدا جهت برطرف کردن تعادل منفی آب و الکترولیت همزمان با ارائۀ سریع گلوکز،خوب است که یک وعده غذایی سبک حاوی نوشیدنی های گرم و کربوهیدرات های ساده داشته باشیم. پس از گذشت دو- سه ساعت داشتن یک وعدۀ غذایی متراکم تر به ما مواد مغذی کافی حاوی کربوهیدرات، چربی و پروتئین غیر اشباع را ارائه می دهد.
باید توجه داشت که پُرخوری در طول زمان افطار مضر است و باعث کندی و بیماریهای گوارشی می شود.
چه نوع مواد غذایی بهتر است در زمان سحر مصرف شود؟
سحری یک وعده غذایی بسیار مهم برای شروع روزه است ،که موجب حفظ سطح قند خون و کمک به جلوگیری از تشنگی در طول روز می شود. بنابراین بسیارمهم است که زودتر بیدار شویم تا دستگاه گوارش ما آمادۀ پذیرش غذا باشد.
از آنجا که کربوهیدرات های مرکب به تدریج هضم و جذب می شوند، می توانند گاهی تا ۱۲- ۱۸ ساعت بعد از خوردن غذا منبع قند لازم بدن باشند. کربوهیدرات های مرکب عبارتند از:گندم کامل، غلات با فیبر زیاد مانند تکه های سبوس، جو دوسر و سبزیجات ،که لازم است با غذاهای غنی از اسیدهای چرب غیر اشباع مانند گردو و بادام مصرف شوند. به علاوه مصرفغذاهای حاوی پروتئین زیاد مثل شیر، تخم مرغ، ماست و یا گوشت نیزمهم است . نوشیدن مایعات به ویژه آب در حد اعتدال
مهم است، اما نوشیدن بیش از حد می تواند باعث دفع الکترولیت ها و از دست دادن ذخیرۀ لازم برای طول روز شود. مصرف مقدار کمی از نمک می تواند به حفظ آب کمک کند، اما نمک بیش از حد، باعث تشنگی در روز شود. مصرف میوه های آبدار در حدّ اعتدال مانند هندوانه می تواند منابع قابل جذب آب برای ساعت های بعدی در دستگاه گوارش را فراهم کند.
اگر بیمار شویم ؟!
وظیفه ما در صورت بروز بیماری این است که با پزشک خانواده ویا دکتر متخصص خود مشورت کنیم.
درصورتی که روزه گرفتن باعث ایجاد یا تشدید بیماری شود ویا تاُخیردر بهبودی ایجاد کند،توصیه به روزه داری نمی شود
زیرا لازم است توجه داشته باشیم که ما فقط برای رضای الهی روزه می گیریم نه برای این که با سختی دادن به خود احساس معنویت کنیم.
چنانچه خداوند در قرآن کریم سورۀ بقره آیۀ ۱۸۴ می فرماید:
”
اَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُون.
روزه در روزهاى معدودى (ماه رمضان) بر شما مقرر شده است، ولى هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد، به همان شماره تعدادى از روزهاى دیگر را روزه بدارد و بر کسانى که روزه برای آنها طاقت فرساست، کفاره اى لازم است که آن خوراک دادن به بینوا می باشد و هر کس به میل خود بیشتر نیکى کند پس براى او بهتر است و چنانچه بدانید، روزه گرفتن براى شما بهتر است.“َ
امام علي (ع) نيز روزه را شامل روزۀ بدن (تن) و روزۀ روح (نفس) می داند و می فرماید “روزه نفس عبارتست از نگهداشتن حواس پنجگانه از دیگر گناهان و خالی کردن دل از همه عوامل بدی” .همچنین می فرماید “چه بسیار روزه دارانی که از روزۀ خود بهره ای جز گرسنگی و تشنگی به دست نمی آورند و چه بسیار شب زنده دارانی که که از قیام شبانه خود (نماز شب )جز خستگی و بی خوابی ثمره ای نمی گیرند .پس آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان .
پایان ماه رمضان ،یک فرصت عالی برای ایجاد یک زندگی متعادل و سالم است. به وسیلۀ روزه گرفتن می توانیم شروع به مدیریت معقول عادات غذا خوردن خود بکنیم. همچنین می توانیم نظم ، انضباط و تشکیلات زندگی خود را بهبود دهیم. روزه می تواند باعث تقویت سیرو سفر روحانی در جهت رسیدن به ساحت دوست شود و اگر به درستی انجام گیرد، می تواند مزایای بزرگ و عظیمی در حفظ و تقویت سلامتی همگان داشته باشد. ولی اگر به صورت افراطی و جنون آمیز در طول ساعات بعد از افطار تا سحر مشغول تغذیه نامتناسب و زیاده از حد باشیم ،به احتمال زیاد باعث صدمه زدن به بدن خویش و آسیب رساندن به اندامهای خود می شویم.
در پایان، پیشنهاد می شود که بهتر است در جهت ایجاد یک تشکیلات راهنمای سلامت ماه مبارک رمضان بکوشیم. در این راستا می بایست از برنامه های ایجاد و توسعه راهنمای سلامت در ماه مبارک رمضان همانند تهیه و توزیع انواع بروشورها، جزوه ها، و مواد آموزشی حمایت کنیم. به علاوه با کمکهای فکری وحمایتهای داوطلبانه بتوانیم پژوهش هایی را در مورد این که چگونه روزه عملکرد فیزیولوژی ما و کیفیت زندگی ما را تحت تأثیر قرار می دهد،انجام دهیم تا باعث افزایش دانش ما از این تکلیف مهمّ الهی شود.
