امکان سقط جنین در روش‌های پیشگیری از بارداری از منظر علم و دین
مقدمه :
مسأله سقط جنین [1] موضوعی است که درمتون مختلف علمی و دینی به شکل گسترده‌ای به آن پرداخته شده است ومحصول تحولات علمی واجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشورهااست. به طوری که ارتباط آن با انفجار جمعیت، محدودیت منابع، حقوق بشر، حقوق وآزادی زنان، منافع دولت‌ها ودر نهایت، مصالح جامعه بشری قابل بحث است.
آنچه درمطالعات به چشم می خورد، بررسی جنبه‌های مختلف سقط جنین است، به طوری که در بررسی این موضوع، گاه ازدیدگاه اخلاق به آن پرداخته شده ونظریات مکاتب مختلف درمورد سقط جنین بررسی گردیده است (1-9). ازسوی دیگر، سقط جنین درحقوق نیز جایگاه خاص خود را دارد، به طوری که علی رغم قانون واحد درمنشور ملل متحد، کشورهای مختلف از نظر جواز یا عدم جواز سقط، رویکردهای متفاوتی دارند (18-10).
دیدگاه بعدی، مربوط به علم پزشکی است. اشاره به موارد گزارش شده ازسقط جنین، عوارض و پیامدهای آن وشرایطی که پزشک را مجاز به توصیه سقط می نماید، از جمله دیدگاه‌های قابل بحث دراین حیطه است (19-22). درنهایت، بررسی سقط جنین درادیان مختلف، مورد بحث است واین که ادیان الهی با این موضوع چگونه برخورد می نمایند (23-30). اما با وجود تلاش‌های بسیار، هنوز ارتباط منطقی بین حوزه‌های مختلف برقرارنشده است و طرح بحث سقط جنین دریک حوزه ، باعث ایجاد ابهام جدیدی در حوزه‌های دیگرمی گردد.
درمورد سقط جنین نیزدرنگاه اول تفاوتی ظاهری بین توصیه های علم پزشکی وتعاریف اسلامی به چشم می خورد و این وظیفه متخصصین حوزه دینی است که به علت عهده دار بودن صیانت فقه اسلامی بتوانند با مکاتب وآرای مختلف آشنا شوند و موضوعات مهم فقهی را براساس دستاوردهای علمی جدید، مورد بررسی قراردهند. ازطرف دیگر، متخصصین علوم پزشکی با دراختیار قراردادن این یافته‌ها و تشریح آنها باید به اتخاذ تصمیم صحیح، کمک نمایند (30).
دراین رابطه یکی از سؤالاتی که ممکن است مطرح شود، این است که با توجه به مراحل تکامل جنین، آیا روش‌های جلوگیری از بارداری به خصوص وسایل داخل رحمی (IUD)[2] و روش‌های پیشگیری اورژانسی، می توانند مصادیقی ازسقط جنین محسوب شوند؟ این درحالی است که بسیاری ازافراد دراستفاده ازاین روش‌ها دچارتردید هستند و برای رفع این ابهام به فقها و گاه متخصصین حِرَف پزشکی مراجعه می نمایند. به همین منظور، هدف ازاین مطالعه جمع بین دیدگاه علم پزشکی و فقه اسلامی در پاسخ به سؤالی است که به شکل روشن به آن پرداخته نشده است.
روش شناسی :
در پاسخ به سؤال مطرح شده با استفاده از روش تحقیقی ترویجی به جمع آوری اطلاعات دردوحوزه علوم پزشکی ومنابع اسلامی پرداخته شد. بدین منظورمکانیسم روش‌های پیشگیری ازبارداری،مقایسه مراحل رشد جنین از دیدگاه علم پزشکی و آیات و روایات اسلامی و موضع دین اسلام درسقط جنین بررسی شده است. درمورد مکانیسم پذیرفته شده ، عارضه روش مورد بحث و دوز مؤثر روش‌های پیشگیری از بارداری، کتب داروشناسی مرجع[3] ودر مورد تکامل جنین، کتب جنین شناسی مرجع[4]–[5] استفاده گردید. دراین بخش، از پرداختن به جزئیاتی که کمکی در یافتن پاسخ نمی کند خودداری شده است. دربررسی دیدگاه اسلامی، ابتدا به بررسی فقه دیدگاه اسلامی اهل تسنن واهل تشیع پرداخته و سپس مراحل تکامل جنین درآیات و روایات بیان شده است. منابع تحقیقی این بخش ، مطالعات انجام شده در فقه اسلامی می باشد. ازسوی دیگر، با رویکردی مشابه آنچه در برخی مطالعات به چشم می خورد، مراحل رشد جنین در دو حوزه مذکور مقایسه گردید.درپایان مکانیسم روش‌های پیشگیری ازبارداری، فارماکوکینتیک [6] ، فارماکودینامیک [7] وعوارض برخی از روش‌ها، در کنار زمان دقیق مراحل تکامل جنین ، مبنای تصمیم گیری واقع گردید.
روش‌های پیشگیری از بارداری :
Ø روش‌های هورمونی
روش خوراکی: روش‌های هورمونی پیشگیری ازبارداری، شامل قرص‌های ترکیبی حاوی استروژن[8] و پروژسترون [9]، قرص‌های حاوی پروژستین[10] تنها وأشکال تزریقی است. درهمه اشکال فوق، هورمون‌های استروژن و پروژسترون نقش پیشگیری از بارداری را ایفا می کند که مکانیسم آنها به این شرح است : 1– مخلوط استروژن و پروژسترون [11] الف( مهارانتخابی هیپوفیز و در نتیجه مهار تخمک گذاری ب( تغییر درمخاط دهانه رحم و نا مناسب کردن اندومتر[12] ج( کاهش حرکت لوله‌های رحمی موارد ب و ج ، احتمال لقاح و لانه گزینی جنین را مختل می کنند (31). 2- پروژستین تنها شکل دارویی خوراکی و کاشتنی : الف) مهار هورمون LH ب) ایجاد ترشحات غلیظ واختلال درانتقال اسپرم و ظرفیت گیری آن ج) نا مناسب کردن اندومتر برای لانه گزینی مشابه استروژن د) مهار رسیدگی اندومتر همه موارد فوق، احتمال لقاح و لانه گزینی جنین را مختل می کنند (32).
ازآنجایی که غلظت پروژسترون ایجاد شده در سرم برای مهار محور هیپوتالاموس [13] – هیپوفیز- تخمدان کافی نیست، 40% زنان مصرف کننده به شکل طبیعی تخمک گذاری دارند (33).
- روش تزریقی : الف) درروش تزریقی برخلاف روش خوراکی، گنادوتروپین [14] به شکل مؤثری مهار شده و تخمک گذاری صورت نمی گیرد. ب) تغلیظ ترشحات دهانه رحم ج) نامناسب کردن اندومتر (32).
- روش کاشتنی : الف) افزایش ترشحات دهانه رحم و مهار نفوذ اسپرم ب) جلوگیری از رسیدگی اندومتر این روش بر روی تخمک گذاری اثر کمی دارد (32).
وسایل داخل رحمی : الف) وسایل داخل رحمی غیردارویی ب) وسایل داخل رحمی مسی ج) وسایل داخل رحمی هورمونی
مکانیسم : الف) به عنوان یک جسم خارجی باعث واکنش التهابی در رحم می گردند که یک پاسخ التهابی استریل است وبا افزایش گلبول‌های سفید وافزایش پروستاگلاندین ها [15]به کشته شدن اسپرم منجر می گردد. ب) وجود مس : – افزایش پاسخ التهابی اندومتر با تولید پپتیدهای سیتوکین [16] که یک ماده سمی برای سلول است و همچنین محیط نامناسب برای لانه گزینی بلاستوسیست [17] فراهم می گردد. – تغییر ترکیب بیوشیمیایی دهانه رحم که باعث کشته شدن اسپرم می گردد. – تغییر شکل سلولی اندومتروشرایط بیوشیمیایی آن که تولید پروستاگلاندین ها را افزایش می دهد. – اثرسمی برروی بلاستوسیست بعد از فرایند لقاح ج) آزاد کننده پروژسترون : – مهار لانه گزینی
– افزایش ترشحات دهانه رحم – مهار نسبی تخمک گذاری (32). امروزه بیشترمشخص شده است که عمل اصلی IUD جلوگیری ازحاملگی است نه ایجاد سقط (33) سایرروش‌های پیشگیری از بارداری نیز وجود دارد که مورد بحث نیست (32).
روش‌های پیشگیری از بارداری اورژانسی :
آنچه امروزه مورد استفاده قرارمی گیرد، شامل استروژن تنها، پروژسترون تنها، قرص‌های ترکیبی و میفپروستون [18]است (32). هرچند دربرخی منابع، به IUD حاوی مس نیزاشاره شده است (33).
– مکانیسم میفپروستون (RU486): آنتاگونیست[19] گیرنده‌های پروژسترون و گلوکوکورتیکوئید [20] است. هرچند مکانیسم آن در پیشگیری اورژانسی نا شناخته است. دوز روزانه آن 400-600 mg برای 4 روزیا 800mg برای 2 روزاست که منجربه قطع حاملگی درمراحل ابتدایی می شود(32). دوزخوراکی منفرد 600mg وIUD حاوی 1mg [21]PGE1 یا میزوپروستول [22] خوراکی درخلال هفت هفته پس از لقاح نیز تا 95% می تواند ختم حاملگی دهد (32). فرآورده‌های ترکیبی و پروژستین تنها 72 ساعت بعد از نزدیکی جنسی، مؤثرهستند (32).
منابع ومآخذ مورد استفاده :
1- اسلامی، سید حسن.”رهیافت‌های اخلاقی به سقط جنین ؛ یک بررسی موردی”. فصلنامه باروری وناباروری. پاییز321:1384- 324.
2-اترک، حسین. ” دلایل فلسفی موافقان ومخالفان سقط جنین (سقط جنین در فلسفه اخلاق)”. مجله اخلاق و تاریخ اخلاق پزشکی . ش3 ، 1387 : 55- 64.
3-رضایی، جمال. ” سقط جنین “. مجله طب وتزکیه .ش 84، بهار 1383: 52،-74.
4- ملا یوسفی، مجید. ” بررسی ونقد دیدگاه جودیث جارویس تامسون در دفاع از سقط جنین “. فصلنامه پژوهشهای فلسفی- کلامی دانشگاه قم . ش 2 ،1388 : 178-156.
5-آرامش ، کیارش. ” این همانی وشخصانیت در کرانه‌های زندگی “. مجله اخلاق وتاریخ پزشکی؛ ویژه نامه . زمستان 1388 : 49-59.
6-پایا ، علی. ” نگاهی از منظر فلسفی به مسأله کرامت انسان وضرورت تحقیقات پزشکی”. مجله تاریخ و اخلاق پزشکی . ش 1، تیر 1388 : 28- 43 .
7- موحدی ، محمد جواد ؛ گلزار اصفهانی ، مژگان. ” بررسی سقط جنین بر اساس نظریه اثر دوگانه “. مجله اخلاق وتاریخ پزشکی . ش 2، بهار 1389 : 37- 44 .
8- راسخ ، محمد. ” جدال حیات بررسی اجمالی تئوری‌های سقط جنین “. فصلنامه باروری وناباروری . تابستان 1382 : 220- 236.
9- —— ؛ خداپرست ، امیر حسین. ” قلمرو اخلاق زیستی “. فصلنامه باروری وناباروری . ش 4 ، زمستان 1389 : 275- 294.
10- حسینی مقدم ، سید عسکر. ” مسئولیت کیفری سقط جنین “. فصلنامه پژوهشهای اعتقادی – کلامی (علوم اسلامی) . ش 12، پاییز1387 : 130-157.
11- بهجتی اردکانی ، زهره [ ودیگران ]. ” ضرورت بررسی ابعاد مختلف سقط جنین در ایران “. فصلنامه بارووری وناباروری . پاییز 1384 : 299- 320 .
12-چینی چیان ، مریم [ و دیگران ] . ” مطالعه کیفی دلایل انجام سقط جنین عمدی در ایران “. فصلنامه پایش جهاد دانشگاهی . ش 3، تابستان 1386 :219-232.
13-دیوسالار، نادر. ” سقط جنین “. مجله علمی پزشکی قانونی (دیوان عالی کشور) . ش 26، بهار 1381: 53- 56 .
14- قادی پاشا ، مسعود ؛ امینیان ، زهرا. ” بررسی مجوزهای سقط جنین صادر شده در اداره کل پزشکی قانونی استان کرمان درسال 1384 و مقایسه با سال‌های قبل”. مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان . ش 2، بهار 1386: 147-152.
15- حسینی ، سید هادی. ” تحولات قانون سقط جنین د راسترالیا در آینه روند جهانی با مروری کوتاه بر قوانین ایران و مبانی حقوقی آزادی قانومند آن “. فصلنامه بارووری وناباروری . پاییز1384 : 398- 409.
16- مهرگان ،امیرحسین.” سقط جنین و حقوق بشر در آینه حقوق بین الملل “. فصلنامه باروری وناباروری . پاییز 1384 : 410- 440 .
17- کاظمیان ، محمد. ” روش‌های متداول در انجام سقط جنایی وعلل مرگ و میرناشی ازآن “. فصلنامه باروری وناباروری . پاییز 1384 : 450- 456.
18- بزمی ، شبنم [ ودیگران] . ” مقایسه موارد مجوز سقط درمانی در سازمان پزشکی قانونی تهران قبل وبعد از قانون مجوز سقط قانونی ایران “. مجله بیماری‌های کودکان ایران . ش 4 ، زمستان 1387 : 315- 322.
19- اکرمی ، سید محمد [ ودیگران ] . ” پرهیز از خطای پزشکی در سقط درمانی چقدر باید مراقب باشیم “. مجله اخلاق وتاریخ پزشکی . ش 4، پاییز 1389: 29-36.
20- اخوان ، ستاره ؛ بیگ پور ، هادی. ” گزارش یک مورد سقط جنایی همراه با پرفوراسیون رحم وخروج روده باریک از واژن” . مجله دانشگاه علوم پزشکی کردستان . ش 9 ، پاییز 35:1377-37.
21- شمشیری میلانی ، حوریه. ” سقط جنین حق مادر بررسی سقط جنین ازمنظر طب ” . فصلنامه باروری و ناباروری . پاییز1384 : 457- 464 .
22- شیخ آزادی ، اردشیر. ” گزارش یک مورد مرگ مادر به دنبال سقط جنین جنایی” . مجله علمی پزشکی قانونی . ش 11، خرداد وتیر 1376 : 69- 83 .
23- قماشی ، سعید.” اسقاط عمدی جنین از دیدگاه فقه اهل سنت” . فصلنامه باروری وناباروری . پاییز 1384 : 375- 389 .
24- محسنی ، آصف.” سقط جنین در فقه اسلامی “. فصلنامه باروری وناباروری. پاییز1384 : 390- 397 .
25- حاجیعلی ، فریبا. ” سقط جنین حرمت یا جواز” . مقالات وبررسیها (دانشگاه الزهرا). ش 76 ، پاییز و زمستان 1385 : 55- 81.
26- ظفرقندی ، نفیسه [ ودیگران] . ” رویکردهای موجود درباره سقط القایی” . دوماهنامه علمی پژوهشی دانشگاه شاهد . ش 88، شهریور 1389: 67- 84.
27- سلیمانی ، حسین. ” سقط جنین در مسیحیت” . فصلنامه باروری وناباروری . پاییز 1384: 343- 348 .
28- آقایی ، سید مجتبی.” سقط جنین ودین زردشتی”. فصلنامه باروری وناباروری. پاییز1384 : 349- 361 .
29- سلیمانی ، حسین. ” سقط جنین در یهودیت” . فصلنامه باروری وناباروری . پاییز 1384 : 362- 368 .
30- نعمتی ، احمد.”سقط جنین از دیدگاه فقه مقارن”. فصلنامه باروری وناباروری. پاییز 1384 : 369- 374 .
31- کاتزونگ ، برترام [ودیگران] . فارماکولوژی پایه و بالینی کاتزونگ . ترجمه علیرضا فتح اللّهی [ودیگران]. تهران : ارجمند ، 1387 .
32- احسانپور، سهیلا؛ برومندفر، خدیجه ؛ کاظمی، اشرف. درسنامه تنظیم خانواده . اصفهان: دانشگاه علوم پزشکی وخدمات بهداشتی درمانی استان اصفهان ،1384.
33- کانینگهام، گری (ویراستار)[ودیگران] . بارداری وزایمان ویلیامز. ترجمه بهرام قاضی جهانی [ودیگران]. تهران: گلبان، 1389.
3- Bertram G. Katzung, Basic and clinical pharmacology (Toronto: McGraw-Hill,2017)
4-Thomas W. Sadler, Langman’s Medical Embryology (Toronto: Wolters Klawer,2011)
5- بهرام قاضی جهانی[ودیگران]، بارداری و زایمان ویلیامز (تهران: گلبان،1398)
6 – Pharmacokinetics
7- Pharmacodynamics
8 – Estrogen
9 – Progesterone
10 – Progestin
11- Combined oral contraceptive
13 – Hypothalanus
