مهارت های ارتباطی
چند وقت یک بار این احساسات را تجربه می کنید؟ (هرگز، به ندرت، گاهی، اغلب)
۱. هیچ دوست صمیمی ندارم.
٢. با هیچ کس ارتباط ندارم.
٣. با اطرافیان خود همساز هستم.
۴. کسانی هستند که با آنها احساس نزدیکی میکنم.
۵. هیچ کس واقعاً مرا به خوبی درک نمی کن.
۶. احساس تنهایی نمی کنم.
۷. آدمها کنارم هستند اما با من نیستند.
اغراق نیست اگر بگوییم ارتباط1 ین فردی از مهم ترین مؤلفه های زندگی انسان از بدو تولد تا هنگام مرگ است. هیچ یک از توانمندیهای بالقوه انسان جز در سایه روابط بین فردی رشد نمی کند؛ چرا که مقدمه ورود به اجتماع، مهارت در برقراری ارتباط مؤثر و توسعه روابط فردی است. افرادی با مهارت های ارتباطی ضعیف، کمتر از سوی دیگران پذیرفته می شوند و با مشکلات زیادی روبرو هستند. از پیامدهای ضعف در ارتباط می توان به احساس تنهایی اشاره کرد؛ افرادی که احساس تنهایی می کنند تمایل دارند که با عبارات 5، 2، 1 و ۷ موافقت و با عبارات 4، 3 و 6 مخالفت کنند.2 مشکلات خانوادگی، کاهش کیفیت زندگی، کاهش سازگاری، نارضایتی شغلی و فشار روانی و جسمی از دیگر نتایج ضعف در ارتباط است. رهایی از چنین مشکلاتی، از طریق آشنایی و بکارگیری مهارت های لازم برای برقراری ارتباط سالم با دیگران ممکن است.
در مکتب اسلام، ارتباط با دیگران تحت عنوان اخلاق بررسی شده است. تاکید بسیار بر اخلاق مداری و معاشرت نیکو با مردم، نشان دهنده میزان اهمیتی است که این مکتب برای روابط سالم و سازنده قائل است تا جایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: دوستی و مهرورزی (با مردم) نیمی از دین است.۳
ارتباط مؤثر یعنی برای درک موقعیت دیگران به سخنان آنان فعالانه گوش دهیم و دیگران را از احساس و نیازهای خود آگاه نماییم تا ضمن به دست آوردن خواسته های خود طرف مقابل نیز احساس رضایت نماید. در ارتباطات اجتماعی وابسته به هدف ارتباط، سه نوع مهارت تعریف می شود: مهارتهای ایجاد رابطه، مهارت های دوستیابی و مهارتهای تداوم یک رابطه.
مجموعه مهارت های ایجاد رابطه، اولین و مقدماتی ترین روش برای برقراری ارتباط به صورت عام با تمامی افراد است. این افراد شامل آشنایان و غیرآشنایان می شود. برخوردهای اولیه با دیگران، نحوه رفتار و چگونگی معاشرت های روزمره از جمله مواردی است که در مهارت های اصلی ارتباط، مد نظر است.
برقراری صمیمیت پس از یک ارتباط اولیه مناسب و مؤثر امکانپذیر است و دوستیابی در این مرحله آغاز میشود. اغلب افراد با وجود موفقیت های بسیار در زندگی و ارتباطات گسترده ای که دارند، احساس رضایت و خوشبختی نمیکنند و در برقراری رابطه ای عمیق و صمیمانه با مشکل روبرو هستند. واقعیت این است که برای ایجاد روابط صمیمانه به صرف وقت، یادگیری، آموزش و تمرین مهارت های دوست یابی نیاز داریم.
امام علی (ع) می فرماید: «عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست عاجز بماند و از او عاجزتر کسی است که دوستان به دست آورده را از دست بدهد.»4 گرچه در مواقعی هدف از ارتباط با دیگران، گذران وقت و یا اضافه کردن تعداد آشنایان است؛ اما گاهی هدف اصلی، داشتن رابطه ای طولانی مدت است که موجبات رشد را پدید می آورد. اگر این مرحله به درستی انجام نشود، قطعاً تمام وقت و انرژیی که در دو مرحله قبل صرف شده است، به هدر خواهد رفت. برای مثال، شخصی را در نظر بگیرید که برای معرفی محصول خود با افراد زیادی آشنا شده است و پس از دریافت اطلاعات تماس آنها به منزل بازگشته و تمامی اطلاعات دریافت شده را دور ریخته است؟ شناسایی عناصر موجود هنگام برقراری ارتباط با دیگران، گامی مهم در جهت موفق شدن در این امر می باشد. هر ارتباطی با هر هدفی که باشد، متشکل از پنج مؤلفه است: ۱) فرستنده: ارسال کننده اطلاعات، ۲) گیرنده: دریافت کننده اطلاعات، ۳) راه ارتباطی؛ مسیری که اطلاعات در آن جریان می یابد، ۴) پیام: اطلاعاتی که باید منتقل شود. ۵) بازخورد5: مجموعه ای از مفاهیم شناختی و عاطفی که با دریافت اطلاعات در ذهن شکل می گیرد.
در یک ارتباط سالم، فرستنده و گیرنده پیام باید از نقش بسزای خود آگاه باشند. یک فرستنده خوب می تواند از مهارت صحبت کردن مؤثر استفاده کند و جای خالی در پیام را برای گیرنده باز گذارد. گیرنده هم باید از مهارت خوب گوش دادن بهره ببرد و متوجه باشد پیامی را که دریافت کرده لزوماً همانی نیست که فرستنده ارسال نموده است و در دادن بازخورد دقت کند. چنانچه امام صادق (ع) می فرماید: «از خصلتهای نادان هاست پیش از آن که بشنوند، پاسخ می گویند.»6
انواع ارتباطات انسانی
دو شیوه کلامی و غیرکلامی از راههای ارتباطی هستند که تقویت این دو شیوه به تقویت تعاملات می انجامد:
1) ارتباطات کلامی دربردارنده گفتار و محتوای کلام فرد هستند. این نوع خاص از ارتباط را به طور خلاصه می توان چنین تعریف کرد: انتقال افکار، احساسات، خواسته ها و آنچه در ذهن ما می گذرد به مخاطب یا مخاطبان خود و متقابلاً دریافت افکار، احساسات و خواسته های آنها چهار اصل حاکم بر صحبت کردن عبارتند از: تمرکز، شفافیت، اختصار و استفاده از کلمات و عبارات مناسب. به غیر از سخن گفتن؛ شنیدن، خواندن و نوشتن نیز از دیگر انواع ارتباطات کلامی هستند. گرچه به ظاهر این نوع ارتباط بسیار آسان به نظر می رسد اما بسیاری از ما در ایجاد و برقراری آن ضعف داریم. کمبود دایره لغات، کلی گویی و همچنین استفاده مداوم از کلمات تکراری و مبهم، سبب می شود که تعاملات کلامی ما محدود و رشد نیافته باشد که خود باعث به وجود آمدن سوء تفاهماتی می شود.
چند توصیه ساده برای تقویت ارتباط کلامی
- حفظ آرامش هنگام برقراری ارتباط که به تمرکز بر روی کلام و دوری از پراکنده گویی کمک میکند.
- با مردم به زیان خوش سخن بگویید.7
- مطالعه کتاب های مختلف و تماشای فیلم که موجب افزایش بار گنجینه لغات می شوند.
- نوشتن متن های ادبی و یا سرودن اشعار می تواند ذهن شما را برای یادآوری لغات آموزش دیده یاری دهد.
- هنگام تماشای فیلم یا خواندن داستانهای مختلف، خودتان را جای قهرمانان مزبور بگذارید و فکر کنید چه کلمات و جملات دیگری را می توانید بگویید.
- برای توصیف وضعیت پیرامونی خود بهتر است از جملات مختلف و متعددی استفاده کنید؛ مثلاً برای اشاره به وضعیت هوای امروز
۲) ارتباطات غیر کلامی عبارتست از کلیه پیام هایی که افراد علاوه بر خود کلام، آنها را نیز مبادله می کنند. طرز قرار گرفتن، راه رفتن، ایستادن، حرکات، چهره و چشم ها، لحن صدا، طرز لباس پوشیدن و … جملگی نشانه های ارتباطات غيرکلامی هستند. اصولاً در مراودات اجتماعی بیشتر بر نشانه های غیرکلامی اعتماد می کنند تا بر نشانه های کلامی؛ پس برای شروع یک رابطه خوب، لازم است نشانه های غیرکلامی را تقویت کنید. چهره انسان می تواند بیش از ۲۰۰۰۰ حالت مختلف ایجاد کند؛ بنابراین خوش بیان ترین قسمت بدن است. بیشتر بیانهای ترکیبات چهرهای يعنی مخلوطی از دو یا چند حالت اصلی است. ۹۳ درصد ارتباط میان فردی را اشارات بدن و ارتباطات غیرکلامی تشکیل می دهد درحالیکه تنها 7 درصد ارتباط میان فردی شامل گفتار است. بیشتر ما باور داریم که با نگاه کردن به حالات چهره و قیافه افراد می توانیم به طور دقیق بگوییم که آنها چه احساسی دارند.8 تحقیقات به وضوح نشان می دهد که شما در چهار ثانیه اول دیدارتان با هر کسی برای نخستین بار، به لحاظ شغلی و شخصیتی مورد قضاوت قرار می گیرد.9
چند توصیه ساده برای تقویت ارتباط غیرکلامی
- داشتن افکار مثبت که لازم است آن را نشان دهید. چنانچه حضرت علی (ع) فرموده است: «کسی چیزی را در دل پنهان نمی کند مگر آن که در لغزشهای زبان و رنگ رخسار آشکار خواهد شد.»10
- به آراستگی ظاهر خود اهمیت بیشتری بدهید؛ وضع لباس، عینک، پاکیزگی سر و صورت و دستها در نخستین تاثیری که بر دیگران می گذارید نقش بسزایی دارند.
- لبخند زدن را فراموش نکنید، یک لبخند خالصانه موجب ایجاد نیرویی سرشار از شادمانی در سیستم بدن می شود.
- لازم است این موارد را رعایت کنید حرکت آرام دو دست، صاف ایستادن و یا نشستن (قوز نکردن)، سر را بالا نگاه داشتن، نگاهی ثابت و نافذ داشتن (بدون آنکه به فرد مقابل خیره شوید)، آرواره سست و نرم (اما نه شل و ول) به لحن و نوع کلام خود توجه کنید؛ نرم، آرام، منظم و محکم بودن لحن سبب میشود که تأثیر مثبتی بر دیگران بگذارید.
منابع
1- Interpersonal Communication
2- Russell UCLA Loneliness Scale
٣- بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۳۹۲، ح ۱۱، تحف العقول، ص ۶۰
۴- نهج البلاغه محقق صبحی صالح، قم: دار الهجره، ۱۴۱۴ ق. ص ۴۷۰
5- Feedback
۶- نزهه النّاظر و تنبيه الخاطر / حسين بن محمد حلوائی؛ ترجمه مسعودی، قم: دار الحديث، ۱۳۸۳.
۷- سوره بقره، آیه ۸۳
۸- اسرار زبان بدن از سوزان کوئیلام (Quilliam Susan)، ترجمه ثریا شریفی. تهران: نسل نو اندیش، ۱۳۹۰، ج ۱، ص ۱۲۴
۹- چگونه در کمتر از ۸ دقیقه همه را به گفتن بله واداریم/ کوین چوگان (Kevin Hogan)، ترجمه میترا معتضد، تهران، البرز، ۱۳۸۴، ج ۱، ص 31
۱۰- نهج البلاغه، ترجمه دشتی. پارسیان، ۱۳۸۵، چاپ نهم، حکمت ۲۶
